Başlangıçta Osmanlı literatüründe çadır, hayme, kebir küre, çadır denginde nesne, Frenkler’in tertib-i eczâ ile uçurdukları çadır veya âlât-ı tayaran şeklinde ifade edilirken, 1844 yılından itibaren ilk kez balon kelimesinin kullanıldığı görülür.

Mart 1785: Sultan I. Abdülhamit’in katıldığı törenden sonra, İranlı bir baloncu ve iki Türk bostancıbaşı Topkapı sarayından havalanıp, uygun bir rüzgarın yardımıyla (muhtemelen poyraz) Bursa’ya indiler. Yaklaşık 120 km’lik uçuş, havacılık tarihimizin ilk balon uçuşudur.

1789: Balonla ilk uçan Osmanlı devlet adamı, Polonya elçisi İbrahim Paşa’dır. (Başka bir kaynağa göre de ilk uçan, elçilik sekreteri Osman Efendi’dir! Ancak kaynakların hepsi aynı uçuşu tarif ederler!) Uçuş, Fransız baloncusu Blanchard’ın yönetimindeki balonla, Varşova’da yapılmıştır. Lehistanlı kont J. Potosky de uçuşa katılmıştır.

30 Kasım 1798: Fransız baloncu Nicolas-Jacques Conté, Napolyon Bonapart’ın Mısır’ı işgali sırasında, Kahire’nin Özbekiye Mahallesi’nde keşif amaçlı uçar.

Sonbahar 1803: İngiliz asıllı olduğu iddia edilen mühendis Selim Ağa tarafından gerçekleştirilen, insansız, sıcak hava balonuyla bir kaç kez deneme uçuşu yapar.

17 Eylül 1802: III. Selim’den uçuş izni alan iki İngiliz baloncusu Barley ve De Vigne, Dolmabahçe Sarayı’nın önünden havalanarak Florya’ya inmişlerdir.

7 Ekim 1803: Polonya asıllı İtalyan baloncu Andrioli Grosetti Zambeccari, İtalya’nın Bologna kentinden havalanır. Ancona’ya inişi esnasında kaza geçirerek, denizde açığa düşer. Ardından sıçrayıp  tekrar havalanarak, o yılların Bosna eyaletinin sınır kasabası Bihke civarına sürüklenerek düşer!.. Bir sınır ihlaliyle birlikte, Omanlı İmparatorluğu da istemeden bu hava kazasına karışmış olur. (Aslında İtalyan baloncu daha önceden 1783’te Osmanlılara esir düşmüş, üç yıllık esareti boyunca, iki kez balon yaparak kaçma teşebbüsünde de bulunmuştur.) Bu olayın en ilginç yanı, ahalinin gökten çadır düştü söylencesini çıkartmaları, ardından da “kıyamet alâmeti” sayarak, paniğe kapılmalarıdır!

1825: Selim Ogat isminde bir Türk, Mongolfier tipi balonla uçuş gerçekleştirdi. (1803 yılında insansız balon uçuşunu gerçekleştiren Selim Ağa’yla, bağlantısının olup olmadığı bilinmemektedir.)

8 Temmuz 1844: İtalyan baloncu Comaschi, Haydarpaşa çayırından havalanarak Yalova’ya kadar uçtu. Daha sonra ikinci uçuşunda da Sultan Abdülmecit’in izniyle, Beyoğlu’ndan Yeşilköy’e uçtu.

12 Haziran 1845: Sultan Abdülmecit’in kız kardeşi Adile Sultanın düğün şenliklerine davet edilen İtalyan baloncu Comaschi, havalandıktan bir saat sonra lodosun da etkisiyle Karadeniz’de kayboldu. 29 Haziran 1845 tarihli Ceride-i Havadis gazetesi baloncudan artık umudun kesildiğini yazar.

14 Mayıs 1871: Amerikalı baloncu Weise, Taksim’deki Surp Agop hastanesinin bahçesinden Boğaziçi adını verdiği balonuyla havalandı. Bir süre uçtuktan sonra Kabataş’ta bir evin çatısına düştü. İkinci uçuş denemesini 17 Mayıs’ta planlamasına rağmen, balonuna gaz bulamadığı için gerçekleştirememiştir.

3 Kasım 1872: Fransız baloncu Henri Baudy, Montgolfier tipi balonuyla Taksim Millet Bahçesinden akşamüstü havalanır. Daha sonra Dolmabahçe önünde denize iner!.. Kayıkçılar onu karaya çıkarırlar, ardından kiralık bir at arabasıyla tekrar Taksim’e, balonuyla birlikte çıkar!

1879: Suriye Hama’da Süvari Yarbay Hafız Ahmet Bey, kendi yaptığı balonla uçtu.

1885: Dağistanlı Seyfullah Paşa, Atina askeri ataşesi iken katıldığı bir balon uçuşunda, Yunanistan hakkında topladığı askeri bilgileri İstanbul’a iletir: Osmanlılar da hava aracıyla yapılan ilk askeri istihbarattır.

1893: Süleyman Pertev tarafından “Balon Yahud Müsaid El Heva” isimli 16 sayfa, resimli kitapçık yayınlandı. Türkiye’nin havacılık alanında bilinen ilk kitabı olması nedeniyle önemlidir.

28 Mayıs 1909: Fransız baloncu Barbotte (Baraut), yardımcısı Turat, mühendis Mahmud Şükrü ve yaver Ahmet Muhtar bey birlikte uçtular. “Osmanlı” isimli, 1.200 m3’lük sarı renkli balon, Taksim Talimhane Meydanı’ndan havalanıp, Kabataş-Paşalimanı-Çamlıca’ya uçtu. Balon Bulgurlu’da Yalnızselvi civarında yere indi.

4 Haziran 1909: Fransız baloncu Barbotte ikinci balon uçuşunda Taksim’den havalandıktan sonra, Dolmabahçe-Galata Köprüsü-Beyazıt rotasını takiben Rami Kışlası’na, sert rüzgar nedeniyle indi. (Aslında uçuş rotası Mudanya-Bursa olarak planlanmıştı!)

6 Haziran 1909: Fransız Barbotte üçüncü balon uçuşunda Taksim’den, yanında Şehzade İbrahim Tevfik Efendi, Kurmay Yüzbaşı Hayri Bey’le birlikte havalandı. Beyazıt’ı geçtikten sonra Yenikapı civarında balon arızalanmış, balıkçılara atılan halat yardımıyla zorlukla yere inebilmiştir.

20 Haziran 1909: Fransız baloncu Barbotte aynı balonla, bu kez İzmir’de gösteri uçuşu yaptı. (Bazı kaynaklara göre bu uçuş 16 Haziranda yapıldı!) 1 saat 45 dakika havada kalırken yaklaşık, bin metre yükseldi. Buca yakınlarında bir bağa iniş yaptı. Bu kez Doktor Tevfik Rüştü, Miralay Lütfü Bey, Süleyman Bey uçuşa katılmıştı. Ancak Osmanlı Hükümeti balonu almaktan vazgeçince, Fransız baloncu ülkesine geri döndü.

10 Ocak 1910: Edirne Kalesi için, sabit balon alım çalışmaları başlatılır. Berlin Ataşesi Binbaşı Enver Bey’in dahil olduğu bir grup, Fransa ve Almanya’da balon fabrikalarını gezerler. Sonuçta eksiltme yoluyla iki adet (bir tanesi yedek olmak üzere) balonda karar kılınır. Alman Drachen tipi balon üç ayda imal edilecek, yanında gaz üretim tesisi ve 560 tane gaz tüpüyle, Edirne’de teslim edilecekti. 185 bin 589 Alman Marklık bu alım, bütçeden para tahsisi bürokratik nedenlerle yapılmadığından gerçekleşmez.

27 Ocak 1911: Yüzbaşı Thomas Thomick (hangi ülke vatandaşı olduğu bilinemiyor), Sultan Reşat’ın tahta çıkışının ikinci yıl kutlama şenliklerinde uçmuştur. Ancak balon yükselirken oluşan bir yırtıktan balonun tüm gazı boşalarak düşmüştür. Uçuş halka para karşılığı yapıldığı için, seyirciler paralarının iadesi için gösteri yapmışlardır. Bu, Osmanlı İmparatorluğu’nda gösteri amaçlı, son balon uçuşudur.

1911: Bu yılda Osmanlı ordusunda güdümlü balon-uçak tartışması yaşanır. Trablusgarp Savaşı’nda İtalyanların güdümlü balon kullanmaları üzerine, Osmanlı ordusunda da balon önem kazanır!

Ocak 1912: Edirne için sabit balon sözleşmesi Almanlarla imzalanır. Bu kez de sabit tesisler için gerekli inşaatlar “bürokratik nedenlerle” bir türlü başlayamaz. Mayıs ayında balon gelir ve Edirne’de Balon Birliği, bina ve diğer alt yapı tesisleri olmaksızın kurulur.

Mayıs 1912: Mahmut Şevket Paşa, Avrupa’ya incelemeler için gidecek askeri heyetten, menzili bin 500 km, iki bin 500 kg. yük taşıyabilen güdümlü balon satın alınmasını ister. Balonu uçurabilecek ekibin bulunması, bunların maaşlarının tespiti, yine balonun bombaları, balon muhabere cihazı (telsiz-telgraf) ile projektör takılması konularının araştırılması, bu projenin içinde yer alır.

Heyetten Süreyya Bey’de (ilmen) balonculuğun zorlu, masraflı ve uzun süreli eğitim/çalışmaya dayanan bir branş olduğu düşüncesi oluşur!.. Yapılan planlamaya göre; 11 adet balon hangarının ülkenin değişik yerlerinde inşaası gerekiyordu. Ayrıca balonların gazı için 3 tane fabrika da kurulmalıydı. Ancak bu alt yapı hazır olduktan sonra, güdümlü balon satın alınabilinirdi!                                     

Edirne balonu için Almanya’da eğitime giden Emin Fuat ve Hüseyin Hüsnü Beyler, (Osmanlı Devletinin İtalyanlarla savaşıyor olması nedeniyle) Alman İmparatorunun -İtalyan devletiyle tarafsızlık ilişkisinin bozulmaması gerekçe gösterilerek- balonculuk eğitimine başlatılmamıştır.

2 Mayıs 1912: Güdümlü bir Rus balonu Erzurum üzerinde uçar. Hava sahası ihlali olan bu olay; Ekim 1803 tarihli Bosna olayı sayılmazsa, devlet ve hükümetin her kademesinde bir hayli şaşkınlık yaratmıştır! Ama her hangi bir önlem alınmamıştır!

20 Haziran 1912: Edirne’deki sabit balonun ilk deneme uçuşu yapılır. Ancak hidrojen gazını üretecek hammadde olmadığından devamı gelmez, balon atıl kalır.

*Balkan Savaşında Bulgarların sabit balonu, Edirne yakınlarında keşif amaçlı uçuşlar yapar.

Mart 1913: Güdümlü “Persaval 9” balonu Almanya’dan en sonunda alınır. 1912 yılında Alman Persavel Luftfahst Flugzeug Gesch/shaft firmasınca üretilen balon, Köstence yolu ile denizden Tophane rıhtımına 19 Mayısta gelir. Buradan Ayastefanos (Yeşilköy) meydanına taşınması biraz zaman alarak, ancak Haziran sonu varır!

1 Ağustos 1913: Güdümlü balon ilk deneme uçuşunu Ayastefanos meydanında yapar. (Bir başka kaynağa göre bu uçuş 23 Temmuz’da yapılmıştır?) İlk uçuşunda balon, 300m yükselir. 2.400m3 hacminde, 48m uzunluğunda, 12m çapında ve 2 ton ağırlığındaki balon, 1 saat 15 dakika havada kalır. 55Hp motoru, 4 palli pervanesi, 110 lt’lik benzin deposuyla, 1.200m yükseklikte yaklaşık maksimum 41km/saat hız sağlamaktaydı. Normal uçuş ekibi dört kişi olup, telsizli balonun sandalında (sepetinde) altı kişi taşıyabilmektedir. İlk uçuşunu, Alman kumandan Hack Stettler yönetiminde Yüzbaşı Fevzi, Teğmen Mehmet Şakir Fevzi, Bahriye Makinisti Teğmen Murat ve Alman teknisyen Fletz’ten oluşan, karışık bir ekiple yapmıştır.

5 Ağustos 1913: Güdümlü balon ilk resmi uçuşunu yapar. 17.03’te kalkan balon, Baruthane (bugünkü Ataköy)-Yenikapı-Beyazıt-Galata Köprüsü-Kasımpaşa-Beyoğlu-Topkapı-Davutpaşa Kışlası yoluyla Ayastefanos (Yeşilköy) meydanına 18.15’te geldi. Uçuş, ortalama 250m yükseklikten yapılmıştı.

10 Ağustos 1913: Güdümlü balon üçüncü uçuşunda, tellerinin kopması nedeniyle kaza geçirdi. Balon yere indikten sonra söndürüldü. Ardından sözleşmeleri uzatılmadığı için Alman balon ekibi ülkelerine geri döndü. Balon bir daha uçmadı.

26-27 Temmuz 1918: 2 tane düşman uçağı (muhtemelen İngiliz) gece İstanbul’u bombaladı. Kağıthane’deki balon müfrezesi de bu saldırıdan isabet aldı. Bu müfreze Ayastefanos’taki I. Balon Bölüğü lâğvedilince II. ve III. Balon bölükleri olarak konuşlandırılmıştı. Her bölükte iki tane balon vardı. 1920 yılında, tamamen lâğvedildiler.

Balon, Türkiye’de çok uzun yıllar sadece meteoroloji müdürlüğü tarafından ölçüm amaçlı (insansız balon)  kullanıldı. 1983 yılında THK kendi balonlarını alıp, ekiplerini yetiştirdi. Balonlar özellikle Kapadokya bölgesinde, turizm ve gezi amaçlı kullanıldı.

Zaman içinde balon uçuran şirketlerin sayısı arttı. Bu günlerde 9 balon şirketi Kapadokya bölgesinde, Mart sonu-Aralık başı tarihleri arasında uçuşlarını sürdürmektedir. SHGM’den balonculuk faaliyeti için yeni şirketler lisans başvurusu yapmışlardır.

Kadıköy Belediyesi’nin, iskeledeki sabit balonunu burada hatırlatmak isteriz. 15 Eylül 2003’te hizmete giren balon, (TC-BDR) 30 yolcu ve bir de pilotla 200m ye kadar yükselebilmektedir.

En son 29 Mayıs 2009 tarihinde Nevşehir’in Avanos ilçesi Zelve-Paşabağı civarında iki balonun çarpışmasıyla olan kazada, 50 metreden yere çakılan balonda bir turist ölmüş, on kişi de yaralanmıştır. Her iki balon da, sahibi İngiliz olan Kapadokya Balons şirketine aitti.

Başvurulan Kaynaklar:

·         A History of ballooning 1783-1903 (Rolt, L.T.C. – Walker and Comp. 1966)

·         The History of Aviation (Robert Jackson – Barnes&Noble, 2007)

·         Lighter than Air: An Illustrated History of Balloons and Air Ships (Tom D. Crouch – John Hopkkins University Press, 2009)

·         Around The World in 20 Days : The Stort of Our History - Making Balloon Flight  (Bertrand Piccard, Brian Jones – Wiley, John&Sons, Inc. 2000)

·         Images of Hot Air Balloons: Flight of Fancy and Fantasy (Ailsa Spindler-New Line Books, 1999)

·         The Pre-Astronauts: Manned Ballooning on the Treshold of space (Craig Ryan-Naval Institude Press, 1995)

·         Ballooning: A Complate Guide to Riding the Winds (Dick Wirth, Jerry Young-Rondom House Publishing Group, 1999)

·         They Sailed the Skies: US Navy Balloons and Airship Program (J. Garden, Ian Palmer-Osprey Publishing Ltd. 2004)

• Türk Hava Kuvvetleri Tarihi (Ajun Kurter, 2006 Cilt I)
• Uçan Süvariler (Orhan Ayder, Ulus Basımevi, 1948)
• Türk Havacılık Kronolojisi (Stuart Kline, Dönence, 2006 )
• Havacılık Tarihi: Balon, Tayyare (Arthur Frust, Türk Tayyare Cemiyeti Neşriyatı, 1930)