iga-2023-2
Airkule
Unifree-2019
HAVACILIK HABERLERİ RÖPORTAJ TÜRKİYE'DEN DÜNYADAN VİDEOLAR SEYAHAT ROTASI
Pegasus-2024
   
  Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç [email protected]  
PAS GEÇME/GEÇMEME KARARININ PSİKOLOJİSİ
12 Şubat 2020 Çarşamba

1 Haziran 1999 gecesi Dallas'tan kalkan American Airlines’ın MD-82 uçağının Arkansas-Little Rock meydanına inmesine saniyeler kala, fırtına ve ön cama gelen yoğun yağmur yüzünden pist görülemez hale gelmişti. Birkaç saniye sonra pisti gören kaptan, 200 ft irtifada yan rüzgârlarla uğraşarak pisti ortalamaya çalıştı. Bu arada yere yakınlık uyarı sistemi (GPWS) 2 kez piste çarpma uyarısı verdi. F/O, kaptana meydan turu önermeyi düşündü ama bunu söyleseydi muhtemelen reddedilecekti; çünkü kaptan inişe kilitlenmişti, bir an önce inmek istiyordu. Sadece kaptan değil diğer ekip de bu modda idiler. Pilotlar son yaklaşmada uçağın hava frenlerini otomatik olarak çalıştırmayı unutmuş ve ground spoiler'lerin açık olduğunu teyit etmemişlerdi. Frenleme performansı büyük ölçüde azalmış olan uçak, pistte sağa sola 16 dereceye varan açılarla yön değiştirirken pistten çıkarak yaklaşma ışıklarının demir desteklerine çarptı; pilot dahil 11 kişi öldü, 83 kişi yaralandı... Şirket sorumluluğu kabul ederek milyonlarca dolar tazminat ödedi. 5 yıl sonra, kazada yaşamlarını yitirenlerin anısına yapılan törende bir kazazede, kaptan pilot R. Buschmann'ın anısına saygı göstermeyi şiddetle reddetti...

Pas geçmek gerektiği halde iniş ısrarı yönünden benzerliği olan bir olay 1994 yılında Van'da yaşandı. O gün Van meydanında sis ve tipi vardı, görüş mesafesi çok azdı; pist ışıkları yetersizdi ve ILS cihazı da yoktu. Kulenin yaptığı Ankara'ya dönme çağrısını kaptan baştan kabul etti, sonra F/O'nun itirazına rağmen iniş denemesi yapmaya karar verdi; üçüncü denemede Kale Tepesi mevkiinde çakıldı. Bu CFIT kazasında 6 mürettebat ve 49 yolcu öldü. Bu trajik öykünün benzeri 2003 yılında Diyarbakır'da gerçekleşmişti.

Çok açık ki, bu olaylarda pilotlar pas geçme (go around) kararı verip başka meydanlara yönelmiş olsalardı bu kazalar olmayacak, pilotlar kendileriyle birlikte birçok insanı ölüme götürmeyecekti. Böylesi dramatik kazaların hazırlık sürecinde sinsice rol oynayan faktörleri (psikolojik böcekleri) mercek altına almak gerekir. Belki çok sayıda başka faktörler de devrede olabilir, ama en göze çarpanlar aşağıdaki başlıklar altında incelenmiştir:         

1. Pas geçmeme baskısı: Eski yıllarda, pilotların inişte pas geçmeleri mesleki yetersizlik ve yeteneksizlik olarak algılanır ve hoş karşılanmazdı. Her bir pas geçmenin yakıt sarfiyatını bir miktar arttırması yüzünden yönetimlerin açık ve örtülü baskılarına maruz kalan pilotlar, pas geçmeyi gerektiren durumlarda ikileme girer, özgürce karar veremezdi. Kaptan Pilot Bahadır Altan bir söyleşisinde, “Türk pilotu asla pas geçmez!” gibi bir ironi ile bu usta/cesur pilot kompleksine vurgu yapmıştı. Ancak günümüzde havayolu şirketlerimiz bu konuda engelleyici değil, en küçük bir emniyetsizlik kuşkusunda pas geçmeyi teşvik edici telkinlerde bulunmakta, hatta kazaya dönüşmemiş olsa bile pilota ‘neden pas geçmediğini’ sormaktadır.

2. Karar verme psikolojisi: Kale önünde ayağına top gelen bir futbolcu ne yapar? Ya topu doğrudan kaleye vurur, ya çalım atıp önünü açtıktan sonra şut atar, ya da risk değerlendirmesi yaparak vurmaktan vaz geçer, daha uygun birine pas verir... Bu süreçte olayı doğru veya yanlış kavrama, inisiyatif alıp-almama, ego hırslarıyla riske girme veya girmeme, korkular veya kahraman olma arzuları… beyinde cirit atmaktadır. Saniyeler içinde vereceği karar maçın kaderini belirleyecek kadar önemlidir…

Karar verme, CRM’in ana başlıkların birisi olduğu kadar, psikolojik süreçlerle iç içe bir bilişsel işlemdir. Duyu organlarından gelen algılar ve dışarıdan gelen bilgiler, beynimizdeki hayali bir 'kara kutuda' işlemden geçer (information processing). İçinde korkular, özlemler, takıntılar, kompleksler, öncelikler, kişiye özel travmalar, vs. bulunan kara kutuya giren bilgiler kişiden kişiye farklı biçimde işlenir. Bütün eğitim, talimat, çeklist, direktif ve SOP'lerin amacı, insana ait bu sübjektif unsurları ve değişken kararları standardize etmektir. Otomasyon sistemleri de operatörün (pilot, hava trafik kontrolörü) mentoru gibi işlev görür.

3. Kişilik yapısı: Şizoid, paranoid, obsesif, narsistik, histerik, çekingen, sınır, antisosyal gibi kişilik bozukluğu olan insanlar uçuşa kabul edilmezler, ya da bu bozuklukları tespit edilen pilotlar uçuştan ayırılırlar. Ancak birçok insanda kişilik bozukluğu düzeyinde olmasa da, kişilik özelliği niteliğinde paranoid, obsesif, narsistik, çekingen vs. unsurlar bulunuyor olabilir. Pas geçmek ya da geçmemek kararını verme anında, pilotun kişilik yapısındaki bu unsurlarla uyumlu bazı düşünüş ve davranış kalıpları otomatik biçimde devreye girecektir. Psikolojik zaaf ve takıntılarının ‘farkında olanlar’ bunları kontrol altına almaya çalışacaklar; ama ‘farkında olmayan’ beyinler olayı olduğundan hafif, abartılı veya çarpık biçimde yorumlayacak; patolojik veya duygusal kararlarla felâkete gideceklerdir... (Efes’li Heraklitos Milattan önce 500 yılında ‘İnsanın karakteri kaderidir” demişti).

Örneğin maço karakter özellikli biri, başkalarının düşüncelerini ve grup kararlarını dikkate almaz; kendi yetkinliğini kanıtlama, kendisini öne çıkarma, her şeyleri bildiğini kanıtlama peşindedir. "İkidir inemedim, üçüncüde pas geçtim, artık dördüncüde kesin inerim” diye koşulları zorlayabilir, delice ve ölümüne işler yapabilir. Maçoların tam tersi profil çizen kararsız ve korkak insanlar da kötü karar vericilerdir. Bunlar bilgi akışını ve olayların gelişimini objektif değerlendiremez, inisiyatif kullanamaz, sürekli başkalarının onayına ihtiyaç duyar; yolcuların isteklerine göre dahi karar değiştirebilir. Maçolar tehlikeli durumlarda bile inmeye çalışırken, inisiyatifsiz olanlar şartlar iyiyken de korkarak pas geçebilirler...

4. Yanlış inanç ve tutumlar: Bunlar çok sayıdadır: Aşırı iyimserlik (Pollyana'cılık), Arzularını gerçek sanma (Wishful thinking), Yanlış hipotezler kurma, İlk algı ve kararda ısrar-inatlaşma, Kolayına kaçma, Boşlukları yanlış doldurma, Tünel algısı, vs… Bunlardan ilginç biri de Kumarbaz yanılgısıdır (Gambler fallacy). Bu yanılgı içinde olan insanlar, "3 defa hepyek attım, artık bu defa kötü şans bitti, düşeş gelir; 7 kez tura attım, artık yazı gelecektir..." diye düşünürler. Halbuki düşeş gelme ihtimali her zar atışta 1/36; yazı veya tura gelme olasılığı her seferinde %50’dir. Yani zihninde böylesine ‘sihirli dengeler olduğu’ yanlış inancını barındıran bir pilot, 3-5 kez olumsuzlukla karşılaştıysa, artık bunun bitip olumluya döneceği beklentisine girip yanlış karar verebilir.

5. İncinmezlik illüzyonu: Kendisine kötü bir şeyler olmayacağı, sanki hiç kaza yapmayacağı veya ölmeyeceği düşüncesini bilinçaltında taşıyan (öyle olmasını arzu edip buna da kendini inandıran) kişiler vardır ve bunun yaygınlığı %43 civarında bulunmuştur. Bu, savunma mekanizması olarak kullanılan bir pozitif illüzyondur (invulnerability, invincibility). ‘Bana bir şey olmaz'cıların aşırı özgüveni görünür tehlikeleri inkâr etme tutumuna dönüşebilir; kolayca risk alır, felâketlerin kenarında gezinmeye başlarlar. Bu tutum havacılıkta maço, kontrfobik ve dürtüselci (impulsif) pilotlarda oldukça sık görülür. Kabin, yer teknik ekiplerinde ve hava trafik kontrolörlerinin içinde de böylesi takıntıları olan insanlar vardır ve onların benzer tutumları da ciddi kazaların açık veya gizli kalmış sebeplerinin hazırlayıcısı olabilir.

6. Rahatlık: Uzun yılların tecrübeleri bazı insanlarda aşırı rahatlık hissi ve tehlikeli bir kendine güven duygusu oluşturabilir. Aşırı özgüven (over confidence), gamsızlık, halinden memnuniyet (complacency) ve içinde bulunulan kritik durumun gerektirdiği heyecandan uzak olmak (low arousal), bir çeşit farkındalık kaybı (loss of situational awareness) gibidir. Bazı insanlarda da tevekkül (resignation) tutumu, 'iş olacağına varır, kadere karşı gelinmez' teslimiyeti gözlenir.

7. Aldatıcı sezgiler: ‘Altıncı his’ gibi tanımları olan sezgilere parapsikoloji yazılarında önem atfedilir, ama bilimsel kaynaklar bunlara mesafeli durur. Sezgilerin %80'den fazlası yanıltıcıdır, belki ancak %10'u tutar; ama seçici bellek bunları daha yüksek oranda imiş gibi hatırlar. Sezgilerimizin çoğu korkulara, önyargılara, beklentilere ve paranoyalara göre şekillenir; gerçek değildir. Birkaç kez sezgilerinin tesadüfen tuttuğunu gören bazı insanlar, artık kendilerini olacakları önceden algılama yeteneğine sahip sanabilir. "Hissediyorum ki... Tahmin ediyorum ki..." diye başlayan cümleler kurarak, gerçekçi düşünmek ve davranmak yerine gizemlilik yolunda ilerlemeyi tercih ederler.

 

 

 

 

 

 

8. İrkilme tepkisi: Ani ve beklenmeyen ses, ışık gibi uyaranlar pilotlarda ve hava trafik kontrolörlerinde irkilme tepkilerine (startle) neden olur. Aniden gelişen durumun anlamını ve olası sonuçlarını kavrayamama, farkındalık kaybı, doğru eyleme karar verememe, dikkat toplayamama, gereksiz ayrıntılara fikse olma, irrasyonel davranışlar (saçma konuşma, düzeltici eyleme geçememe, donakalma, vs.) gözlenebilir. 3-10 saniyeden 1 dakikaya kadar sürebilen bu şaşkınlık hali içindeyken, doğru bir risk değerlendirmesi yapıp pas geçme veya kontrollü iniş kararı vermek mümkün olmaz.

9. Eve Dönüş Sendromu (Get-Home-Itis): "Yetti artık, bitsin bu çile, bir an önce evimize gidelim" anlamında, acelecilik ve sabırsızlık kaynaklı gereksiz riske girme durumudur. Pilotlar ve diğer sürücüler kadar, elindeki kritik işleri bir an önce bitirip özel yaşamındaki programına dönmeye sabırsızlanan kişilerin acelecilik tutumudur. Bu psikoloji içindeki pilotların ve hava trafik kontrolörlerinin zihninde riskler hafife alınabilir, objektif tehlikeler görmezden gelinebilir, pas geçip geçmeme gibi kararlar sağlıklı biçimde verilemez...

10. Kararsız kalmak: Karar verme öncesi tüm veriler ortaya konulup, çeşitli durum senaryoları ve olasılıklar gözden geçirilmelidir. Bu bazen çok sıkışık zaman dilimlerinde seri biçimde, bazen daha geniş zaman dilimlerinde yapılmak zorundadır. Her iki halde de inisiyatif alamama, olumsuz sonuçların korkusu altında doğrunun ne olduğunu bulamama gibi nedenlerle karar verme süreci gecikebilir. ‘Buridan’ın Eşeği’ fablı (Buridan’s Ass Paradox), ikilem içindeki insanların kilitlenmesini anlatır: Aç ve susuz bir eşek, önündeki su ve samandan hangisine yöneleceğine karar veremediği için açlıktan ve susuzluktan ölür...

Sonuç

Doğuştan gelen sezgisel (heuristic) veya doğal karar verme (naturalistic decision-maker) becerilerine sahip insanlar vardır, ama bunlar çok fazla değildir ve bu yetileri her zaman işlemez... Havacılıkta emniyet yönetiminin hedeflerinden biri; egolarını kontrol altında tutabilen, akılcı kararlar veren, gereksiz yere riske girmeyen, karışık/zor durumlarda baskı görse bile doğru karar verme (gerekiyorsa pas geçme) cesaret ve inisiyatifi kullanabilen ekipler oluşturmaktır. Bu beceri eğitimle kazanılabilir; liderlik, karar verme ve psikolojik içgörü (insight) eğitimleri yapılabilir. Kanada’da karar verme eğitimleri olmayan pilotların doğru karar verme oranı %43 iken, böyle bir eğitim alan pilotların doğru karar verme başarısı %83 bulunmuştur (*).

Doğru karar verme becerisine sahip dengeli insanlar sadece havacılıkta değil, yaşamın her alanında kendilerini de beraberindekileri de esenliğe götürür. Shakespeare'in Hamlet'indeki meşhur tiradı biraz değiştirecek olursak;

                                  Pas geçmek ya da geçmemek; işte bütün mesele bu!

(*) Martinussen M, Hunter DR. Aviation Psychology and Human Factors. CRC Press, USA, 2010. pp. 191-4.


E-posta   Facebook   Twitter     Yazdır   Önceki sayfa   Sayfa başına git  
YORUMLAR    Toplam 10 yorum var, 10 adet görüntüleniyor. Onay bekleyen yorum yok.
 

Küfür, hakaret içeren; dil, din, ırk ayrımı yapan; yasalara aykırı ifade ve beyanda bulunan ve tamamı büyük harflerle yazılan yorumlar yayınlanmayacaktır.
Neleri kabul ediyorum: IP adresimin kaydedileceğini, adli makamlarca istenmesi durumunda ip adresimin yetkililerle paylaşılacağını, yazılan yorumların sorumluluğunun tarafıma ait olduğunu, yazımın, yetkililerce, fikrim sorulmaksızın yayından kaldırılabileceğini bu siteye girdiğim andan itibaren kabul etmiş sayılırım.
 
 
   
 
Dzhv
18 Şubat 2020 Salı 20:42
Muhteşem teşekkürler hocam
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Halit
14 Şubat 2020 Cuma 23:42
Muzaffer hocam, daha once yayinladiginiz organizasyonel kazalar baslikli makalenizi son pgs kazasindan sonra tekrar okudum ve cok yuzeysel buldum bu defa... O makalenizi cok daha detayli acarak tekrar yazarsaniz faydalanmis oluruz. Cunku sizden daha iyi kimse ele alamaz.. pas gecme konusu bence buzdaginin su uzerindeki gorunen kismi..
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Bilal Bey'e
13 Şubat 2020 Perşembe 12:47
İnsan önce şu 'Temelsiz psikolojik betimleme' dediğiniz yazıyı kimin yazdığına bir bakar. Dünya'daki uçak kazalarının çoğu sebebi o psşkolojik betimlemelerde yatıyorç Yine bu sebeptendir ki pilot seçmelerinde adaylar psikolojik testlere tabii tutulurlar. Çevresel/iklim/yönetim koşullarını ne olursa olsun son kararı pilot alır. Nasıl mı alır diye sorarsanız cevabı yukardaki 10 psikolojik betimleme içersindedir. Bugüne kadar meydana gelen ve sadece basit bir pas geçme ile önlebilecek kazalarda ana sebeplerden bir veya bir kaçı yukardaki 10 psikolojik betimlemede mevcut. Saygılarımla
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Bahadır Altan
13 Şubat 2020 Perşembe 09:23
İyi ki varsınız hocam, ne yazık ki çok azsınız ama iyi ki varsınız...
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş

12 Şubat 2020 Çarşamba 23:48
Harika bir degerlendirme. Etrafını cami, agyarini mani denilen cinsten.
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
M. Tuğçe Doğru
12 Şubat 2020 Çarşamba 21:31
Emeğinize, kaleminize sağlık hocam çok güzel olmuş. :)
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Hasan
12 Şubat 2020 Çarşamba 17:05
Çok güzel yazınızda eksik bir nokta: kapitalist patronların aşırı hırslı yöneticilerinin "biz aslında öyle istemeyiz" deyip ardından her türlü kuralı nasıl esnetip, çiğneyip kazanç hanesini ve bilançoları şişirme gayretlerinin çalışanlara baskıyla yansıtılması.
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Bilal Yıldız
12 Şubat 2020 Çarşamba 12:28
Havacılık yazısı okuyacağımı düşünerek başladım ama bir sürü temelsiz psikolojik betimleme okudum. Pegasus kazasının hemen sonrasında yazılan ve çevresel/iklim/yönetim koşullarını dikkate almayıp sadece pilotların egolarını, psikolojik hatta psişik durumlarını ön plana çıkaran, hatta bu durumlarını nesnel koşullarını ortaya koymadan abartan, bir çok pilotta bu psikoloji varmış gibi bir iddia ortaya koyan bu yazıyı beğenmedim.
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Esra
12 Şubat 2020 Çarşamba 12:25
Butun onemli noktalara cok guzel bir sekilde deginmissiniz. Cok yararli bir yazi olmus. Tebrikler
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
Engin Aksüt
12 Şubat 2020 Çarşamba 11:15
Muzaffer Hocam, önemini ve güncelliğini hiç bir zaman kaybetmeyecek Pas Geçme /Geçmeme kararını etkileyen bu faktörleri her pilot okumalı ve pas geçip geçmeme konusunda kendi potansiyelini belirlemeledir diye düşünüyorum. Gerçekten de 'Pas Geçme Kararı' dışında başka hiçbir tek karar, dünya havacılık sektöründe meydana gelen uçak kazalarının oranını böylesine etkilemiştir. Şirket menfaatinin öncelikle uçuş emniyetinden hiç bir şekilde taviz vermeden sağlanabileceği gerçeği pilotlara zaman zaman hatırlatılmalıdır. Elinize kaleminize sağlık.
Katılıyorum  Katılmıyorum  
Puan verilmemiş
 
FACEBOOK YORUM Yorumlarınızı Facebook hesabınız üzerinden yapın hemen onaylansın...
Osman Gazi Baykal
UÇUŞAN GÜZELLİKLERDEN KELEBEKLER
Osman Gazi Baykal
Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç
2023 YILININ ŞÖVALYE PİLOTLARI
Prof. Dr. Muzaffer Çetingüç
Engin Aksüt
SABİHA GÖKÇEN’İN YENİ PİSTİNDEKİ KOT FARKI
Engin Aksüt
İbrahim Köktener
MADALYONUN ÖTEKİ YÜZÜ
İbrahim Köktener
Tuğba İncel
GERMANWINGS KAZASI DAVASI SÜRÜYOR
Tuğba İncel
Faruk Sayılır
UCUZ HAYATLAR
Faruk Sayılır
digitaldalga
ÇOK OKUNANLAR
  FOTO GALERİ
SİNGAPUR AIRSHOW-2020

SİNGAPUR AIRSHOW-2020

  VİDEO GALERİ
ENGELLERİN AŞILDIĞI HAVALİMANI

ENGELLERİN AŞILDIĞI HAVALİMANI

  GÜNÜN MANŞETLERİ
 
THY TRABLUS'TA
KAPADOKYA'DA İNCELEME
QANTAS UÇAĞI KORKUTTU
ASELSAN KAAN'A GÜÇ VERECEK
ANTALYA'YA EK FİNANSMAN
TAV İŞLETME'DE YENİ ATAMA
SUNEXPRESS DO-CO İLE ANLAŞTI
THY TEKNİK'TE ROBOT TEKNOLOJİSİ
BEBEK YOLCU UÇAKTA FENALAŞTI
UZAY İSTASYONUNA KENETLENDİ
 
  UÇUŞ BİLGİLERİ
İç Hatlar Dış Hatlar
Geliş Gidiş Geliş Gidiş
  İstanbul Havalimanı
  Sabiha Gökçen
  Ankara
  Antalya
  HAVA DURUMU
  İstanbul
Perşembe Cuma Cumartesi
14 / 19 °C 12 / 18 °C 15 / 20 °C
  ARŞİV
 
   
 
 
UNUTMAYACAĞIZ...
 
Onur Güntürkün
 
 
UNUTMAYACAĞIZ…
 
Ünal Başusta

  •Künye
  •İletişim
  •Havacılık Haberleri
  •Röportaj
  •Türkiye'den
  •Dünyadan
  •Seyahat Rotası
  •Havacılık
  •Uçuş Eğitim
  •Havalimanları
  •Göklere Veda
  •Havacılık Emekçileri
  •Havacılık
  •Reklam Videoları
  •Röportaj
  •Video Haber
  •turizm
  •Kadri Samsunlu
  •Selçuk Bayraktar
  •karantina
  •İsrail