Büyük ölçekli havai fişek kullanımlarında çevresel faktörler önem kazanmaktadır. Günümüz havai fişeklerinde magnezyum, potasyum nitrat, potasyum klorat, arsenik trisülfür, arsenik mono sülfür, potasyum perklorat, sülfür, sülfür dioksit, sodyum oksalat, alüminyum, demir tozları, karbon dioksit, karbon monoksit, rubidyum, stronsiyum nitrat, manganez, magnezyum, kadmiyum, lityum, titanyum, altın, kalsiyum, neon, baryum klorür, baryum nitrat, bakır klorür, alkol vb. maddeler kullanılmaktadır. Havai fişek patladıktan sonra gazlar ve bu maddelerin tozları havada partiküller olarak asılı kalmaktadır. Bunlar çeşitli solunum yolu hastalıkları, solunum rahatsızlığı olanlarda nefes darlığı ataklarının artması, bir tür alerjik reaksiyonlara (kimyasallara karşı tahammülsüzlük) yol açmaktadır. Ayrıca yanmadan ötürü özellikle el ve kollarda çeşitli derecelerde yanıklar, parmak kopmaları olabilmektedir. Hızla uçuşan partiküllerden ötürü göz yaralanmaları da diğer bir risk faktörüdür. Zehirli dumanların solunması sonucu baş dönmesi, az da olsa yüksek tansiyona neden olabilmektedir. Gürültü düzeyi 120-150 desibel (150db=100m uzaktan geçen jet uçağının gürültüsü) civarında olduğu için işitme kayıpları (geçici/kalıcı), özellikle çocuklarda kulak zarı yırtılmaları görülmektedir. Aşırı gürültü strese neden olmakta, uzun süre etkisinde kalanlarda uyuma güçlüğü, öğrenme ve iletişim bozukluğu, sinirlilik vb. olumsuz etkilere rastlanmaktadır. Son araştırmalar, bu gazların kanserojen etkisini kanıtlamıştır.

Hayvanlarda olumsuz etkilerin en başında gürültüden kaynaklananlar gelmektedir. Kuluçkadaki anne kuşlar gürültüden ötürü yuvayı terk ederek, üç gün ya da bir daha hiç uğramama gibi davranışlar sergilemektedir. Yüksek sesli patlamalar sürü halindeki kuşlarda panik yaratarak kontrolsüz uçmalarına, ardından birbirlerine veya doğal engellere çarparak ölüm ve yaralanmalarına neden olabilmektedir. Boğaziçi’ndeki bir havai fişek gösterisinden sonra 60 kadar martı birbirine çarparak, New York’taki diğer bir gösteride ise 2.000 civarında sığırcığın aynı nedenle ölümü gibi örnekler çoğaltılabilir. Sese çok duyarlı olan yarasaların bölgeyi terk etmeleri yüzünden zararlı böcek sayısında ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Yine gece göç eden kuş sürülerinin, parlak ışık(lar) nedeniyle rotalarında ciddi sapmalar sonucunda türlerinin devamında ciddi riskler oluştuğu ayrı bir gerçektir. Patlama sonucu oluşan partiküllerin kuşların gözlerine verdiği hasarlar, onların doğal yaşamlarında başarısız kılarak (beslenme-savunma) yok olmalarına neden olabilmektedir. Elbette patlamanın yakınındaki kuşların yanmaları da ayrı bir durumdur.

Deniz ve tatlı sularda yaşayan canlılar da patlamadan olumsuz etkilenmektedirler. Ayın konumuna göre hareket eden caretta caretta yavrularının parlak ışık nedeniyle yön kaybıyla denizi bulamayıp yok olmaları, denizdeki önemli olumsuzluklardan biridir. Ayrıca deniz içinde balık larvalarının (kefal, levrek vb.) çok parlak ışığa maruz kalmaları nedeniyle strese bağlı gelişim bozuklukları ve buna bağlı ölüm oranlarındaki artış, son yıllardaki araştırmalarla ortaya çıkarılan olumsuzluklardan birisidir. Son olarak patlama sonucu oluşan partiküllerin özellikle tatlı sularda, suyun kirlilik ve zehirlilik oranını artırması da önemlidir.

Patlamayla açığa çıkan gazlar bitkilerin fotosentez mekanizmalarını negatif etkilemekte, atmosferde asılı kalan tozlar bitkilerin bünyesine girerek metabolizmalarında olumsuz değişiklikler yapmaktadır. Böyle etkilenmiş ticari bitkileri tüketen insanlar da bu maddeleri dolaylı olarak almaktadır.

Karadaki besi hayvanlarının verimi, yine yüksek gürültüye bağlı olarak azalmaktadır. Özellikle köpekler yüksek ses karşısında paniğe kapılarak sağa sola şuursuzca koşmaları, saklanmaya çalışmaları sonucunda dikkatsizlikle engellere çarparak yaralanmaları da gözlenen olumsuzluklardandır.

Havai fişek patlamaları özellikle tarihi kalıntılarda basınç, titreşim nedeniyle yüzeylerde hasar oluşturarak yıpranmayı arttırmaktadır. Ayrıca içeriklerindeki zararlı maddeler, eserler üzerinde birikerek renk ve doku değişikliğine neden olması da göz ardı edilemeyen diğer bir olumsuzluktur.

Havai Fişek Üreticileri, Satıcıları ve Atıcıları Derneği (HÜSAD) başkanı, yukarıda sayılan olumsuzlukların gerçeği yansıtmadığı, patlamaların sağlık ve çevreye zararı olmadığını bildirmektedir. Yine istihdam ve katma değer açısından (üretim ve kullanımı) önemli bir kalem olduğunu da eklemektedir.

Bilgisayar mikroçip üreticilerinden Intel firması yetkilisi, gelecekte insansız hava araçlarının havai fişeklerin yerini alacağını açıkladı: 100 adet İ.H.A, Beethoven’in V. Senfonisi eşliğinde yaptığı senkronize ışıklı hava gösterisiyle Guinness dünya rekorlarına girdi. Yetkilinin açıklamalarına göre ses, çevre kirliliği vb. zararlar en az düzeydeydi.

İtalya’da Venedik, Milano, Torino gibi 800 yerleşim yerinde, çevreye verdiği zararlar nedeniyle kullanımı yasaklanmıştır. Avrupa’da ve ABD de birçok büyük kentinde büyük çaplı havai fişek gösterileri senede bir kez, yılbaşı kutlamaları için izin verilmektedir.

Brüksel kentinde 2015 yılbaşı kutlamalarında havai fişek kullanımı, Paris saldırısı nedeniyle yasaklanmıştı. Almanya’da alınan bir karar göre mültecilerin bulunduğu bölgelerde yangın riski ve savaşı hatırlatan olumsuz psikolojik etkileri nedeniyle havai fişek kullanımı yasaklandı.

Manisa Valiliğinin 8 Mayıs 2015 tarihli kararına göre özel günler hariç (özel günlerin tanımı belirtilmemiştir!?) havai fişek kullanımı yasaklanmıştı. Van Valiliğinin Eylül 2015 tarihli duyurusuna göre havai fişek sınıfına giren her türlü piroteknik maddelerin, -yetkili de olsa- iş yerlerince hiç kimseye satamayacağı, hiç kimsenin üzerinde, ev ve iş yerlerinde bu maddeleri bulunduramayacağı emredilmektedir. Elbette her çeşit kullanımı da herkese yasaklanmıştır!

Polise havai fişekle saldırdığı iddiasıyla tutuklanan 16 yaşındaki zanlıya verilen hapis kararını, Yargıtay Şubat 2016 da bozdu. Havai fişeğin T.C.K. da tehlikeli madde sınıfına girmeme nedeni gerekçe gösterildi. Ancak uçakla seyahat esnasında yolculuların yanında taşıması yasak maddeler sınıfında yer almaktadır.

Son olarak fayda-maliyet açısından havaya atılan paranın karşılığı olarak kısa süreli görsellik hayranlıkla dolu keyif verirken, gösteri sahiplerinin ego tatminleri de ayrı bir konudur…

HAVAİ FİŞEKLER

Her yer sakin, her yerde bir ahenk.

Sıcak yaz akşamında

İçimde bir mutluluk, biraz şevk.

Havai fişekler patlıyor.

Kimi kırmızı, kimi başka renk…

Birkaç dakikalık sevinç,

Unutturuyor gamı, derdi.

Gökyüzünde ışık

Sanki üstüme yağıyor

Renk cümbüşünde mutluluk…

Sonra gene her yer sakin,

Çevrede bir ahenk

Sıcak yaz akşamında

Gönlümde huzur, gönlümde umut!

Nilüfer Gündüz

Başvurulan Kaynaklar:

*Sıradışı Osmanlı (Murat Kutlu - Hayy Kitap,2015)

*Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları (Metin And - Kültür ve Turizm bakanlığı Yayınları, 1982)

*Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür (Metin And – Yapı Kredi yayınları, 2002)

*Ay Hırsızı (Sunay Akın – İş bankası Kültür Yayınları, 2015)

*Toplumsal Tarih Dergisi (Sayı:124 - Nisan 2004, Sayı:132 - Aralık 2004, Sayı:28: Nisan – 1996, Yurt ve Tarih Yayınları)

*Resimli Tarih Mecmuası (Sayı:16 yıl:1951)

*Havai Fişekler (Nilüfer Gündüz – Cinius Yayınları,2010)

*Boğaziçi Yazıları (Gökhan Akçura &Sıtkı Kösemen – Aktif Finans Factoring, 1993)

*16.Yüzyılda İstanbul (Metin And – Yapı Kredi yayınları, 2009)

*Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman & Yücel Dağlı – Yapı Kredi Yayınları, 2003)

*Boğaziçi’ne Dair (Haluk Y. Şahsuvaroğlu – Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1986)

*İşgal ’den Kurtuluş’a İzmir (İzmir Büyük Şehir Belediyesi ve Cumhuriyet Gazetesi,   9Eylül 2007)

*19.Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera (Nur Akın – Literatür yayınları,2002)