Çanakkale ve Kurtuluş Savaşları süresince piyango dünyası duraklamıştı. Cumhuriyetin ilanından sonra ilk piyango çekilişi Türk Tayyare Cemiyeti’nin uçuş kursu ile uçuş okullarına yardım amacıyla düzenlenmişti. 16 Şubat 1925 tarihinde kurulan Türk Tayyare Cemiyeti’ne yardım amaçlı para ödüllü ilk piyango düzenlemesi üç çekilişten ibaretti: 1 Temmuz, 15 Eylül, 15 Aralık 1925 tarihlerinde yapılan çekilişlerde büyük ikramiye 5 bin liraydı.

Tayyare piyangosunun dışında Orduya Uçak Alımı kampanyaları içinde düzenlenen yöresel piyangolar da vardı. Bunlardan en ilginç örneği Ordu ilinde düzenlenen piyangoydu: Durak köyünden Caferoğlu Hüseyin Çavuş, Tayyare Cemiyetine 10 lira değerinde koç hediye etmişti. Koç ve diğer hediyelerin konulduğu Ordu Piyangosu 24 liralık değere ulaşmıştı. Ekim 1927 tarihindeki çekilişle ödüller talihlilerine teslim edilmiş, biriken paralarla ismi “Güzel Ordu Tayyaresi” olan uçak 1929 yılında (Bazı kayıtlarda 1927 olarak geçiyor. O.G.B.) alınarak orduya hediye edilmişti.

9 Ocak 1926 tarih ve 710 sayılı kanunla piyango düzenleme yetkisi Türk Tayyare Cemiyetine verilmişti. Ayrıca 2 Ocak 1924 tarihli ve 394 sayılı Hafta Sonu Tatili Kanunun 3. maddesinin C şıkkına, 1926 tarihinde yapılan değişiklikle Tayyare Cemiyetinin piyango bileti satış şubelerine de haftasonu açık olma izni verilmişti.

9 Nisan 1926 günü (Bazı kaynaklarda 19 Nisan O.G.B.) Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk “Tayyare Piyangosu” çekilişi yapıldı. Büyük ikramiye tutarı ilk çekilişte 10 bin lira ile başlayarak altıncı çekilişte 100 bin liraya ulaşmıştı. Yine ilk çekilişte satılan bilet sayısı 45 bin iken (bazı kaynaklarda 50 bin olarak belirtilmektedir. O.G.B.), ikincisinde 80 bin, üçüncüsünde 120 bine ulaşmıştı. Tayyare Piyangosunun çekilişleri ayın 11’inde yapılırdı.

Osmanlı döneminde Donanma Cemiyeti Piyangosunda edindiği deneyimler göz önüne alınarak, Selanik Bankası’nın eski müdürü Edouard Mizrahi, Tayyare Piyangosu Müdürlüğü’ne başkan olarak atandı. Bu piyangonun düzenlenmesi, kurallarının saptanması, bayiliklerin seçimi, koordinatör ve mali garantörün temini vb. işler, görevleri arasındaydı.

Tayyare Piyangosu biletleri başlangıçta Türk Tayyare Cemiyeti’nin tüm yurttaki 425 şubesi ile büyük kentlerde (İstanbul, Ankara, İzmir, kısmen Bursa, Adana vs.) sabit ve seyyar bayiler tarafından satılırdı. Bu süreçte 1939 yılına gelindiğinde, İstanbulda 193, Ankarada 27 piyango bayisi vardı. Bunların içinde İstanbul Eminönü’nde Nimet Abla, komşusu Tek Kollu Cemal, Karaköy ve Galata Köprüsü altında faaliyet gösteren Uzun Ömer ve Beyoğlu’ndaki Cüce Simon, dönemin en meşhur piyango bayileriydi. Özellikle Cüce Simon renkli kişiliği, tiyatroculuğu ile sinemayla olan ilişkisi ve Beyoğlu’nun çilingir sofralarındaki neşesi, satış cirosunu çok yükselten faktörlerdi. Tayyare Piyangosunun yılbaşı çekilişlerinin ilk dönemlerinde İstanbuldaki piyango bayileri de hazır bulunurlardı. Kendi aralarında rekabet içinde olduklarından, büyük ikramiyeyi kazanan numara kendi sattıkları bilete çıkmışsa, hemen arabaya atlayıp müjdeyi talihliye bildirirlerdi. Elbette ikramiyeyi kazananın gönlünden kopan bahşişi almayı da unutmazlardı.

Biletlerin onda bir fiyatı 1500 kuruştu. Bir biletle 10 çekilişe katılabilirken, bilet fiyatı pahalı olduğu için on taksitle de alınabiliniyordu. Piyango-ikramiye vb. parasal konular T. İş Bankası’nın gözetimi ve garantörlüğü altında yürütülüyordu. Toplam hasılatın yarısı ikramiye olarak dağıtılırken, ikramiyeler çekilişten sonra en erken on gün, en geç dört ay sonra ödeniyordu. Başlangıçta ikramiyelerden yüzde 10 vergi kesintisi yapılıyordu. 14 Mayıs 1927 tarihinden itibaren yasadaki değişiklikle, piyango ikramiyelerindeki veraset ve intikal vergi kesintileri kaldırılınca çekilişlerin cazibesi de artmıştı.

710 sayılı yasaya göre müşteri, kayıp biletini çekilişten önce Türk Tayyare Cemiyeti Piyango Müdürlüğüne bildirirse ve o bilete ikramiye isabet ederse kendisine ödeme yapılır, başkası bileti ibraz ederse ikramiye bedeli güvenlik gerekçesiyle ödenmezdi.

19 Nisan 1926 tarihindeki çekiliş Ankara Şehremaneti (belediyesi) binasında yapılmıştı. Daha sonraki çekilişler İstanbul’a taşınmıştı. İstanbul’da ilk çekiliş Şehzadebaşı’nda Zeynep Hanım Konağında yapılmış, ardından Asri Sineması ve son olarak Darülfunun (üniversitenin) konferans salonunda çekilişlere devam edilmişti.

Tayyare Piyangosu adı halk arasına kısa zamanda yerleşti. Aynı şekilde Bursa, Akhisar ve İzmir’deki Tayyare Sinemaları ile İstanbul Laleli semtindeki Tayyare Apartmanları (ilk adı Harikzedegân O.G.B.) isimlerini de buradan almışlardı. Bursa’daki aynı isimle, Akhisar’daki Atatürk kültür merkezi olarak faaliyetini sürdürürken, İzmir’in Tayyare sineması 1968’de yıkılarak aynı isimle apartman olmuştur. İstanbul’daki Tayyare Apt. 1986 yılından beri beş yıldızlı otel olarak kullanılmaktadır.

1929 yılında dünyadaki ekonomik bunalımın olumsuz etkileri Türkiye’ye yansıyınca, ilgi azlığı nedeniyle piyango gelirleri düştü. Bunun için 1931’de yapılan yenilikle Türkiye’de tek-özel çekiliş usulü konuldu. 1932 yılbaşında Tayyare Piyangosunun ilk özel yılbaşı piyangosunun düzenlendiği tarih olarak ayrı bir yeri vardı: 31 Aralık 1931 saat 24.00’de çekilen büyük piyangonun ikramiyeleri çok zengindi. Bu tarihten itibaren Yılbaşı Piyangosu olarak anılan bu özel çekilişler, Cumhuriyet tarihinde ayrı bir yer taşımıştır. Ancak çok uzun yıllar bu çekiliş halk arasında yine Tayyare Piyangosu, Tayyare Çekilişi olarak adlandırılmaya devam etmiştir.

Türk Tayyare Cemiyeti yeni gelir kaynakları oluşturmak için 1928 yılından itibaren eşya piyangoları da düzenlemişti. Kupon karşılığı çekilişlere katılan kişilere gramafon, sinema makinesi, manikür takımları, giyim eşyaları, yağlı ve suluboya takımları, hatta kolonya bile dağıtılmıştı.

24 Mayıs 1935 tarihinde Tayyare Cemiyetinin adı Türk Hava Kurumu’na dönüştürülünce, piyangonun resmi adı da otomatikman Türk Hava Kurumu Piyangosu’na dönüşmesine rağmen, halk arasındaki ismi “Tayyare Piyangosu” olarak devam etmişti.

5 Temmuz 1939’da Milli Piyango İdaresi (M.P.İ) kurularak piyango ile ilgili her türlü faaliyet T.H.K’dan alındı. Maliye Bakanlığına bağlanan M.P.İ. ilk çekilişini 11 Kasım 1939 tarihinde yaptı. Kurum merkezi İstanbul’dan Ankara’ya taşındı.

Milli Piyango İdaresinin resmi sitesine göre bu değişimden amaç, çekilişlerdeki ikramiye hacmi, masraflardan sonra geriye kalan net kârın, Milli Savunma Bakanlığı havacılık bütçesine aktarılan miktarı daha ekonomik bir şekilde uygulayarak, arttırmak idi. Uygulamada zaman içinde T.H.K’nın payı giderek azalmış, Hava Kuvvetleri bölümü artmıştır. İleriki yıllarda değişik iktidarlar M.P.İ’den aktarılan fona, farklı harcama tasarruflarında bulunmuşlardı...

Öte yandan T.H.K’nın 26 kalem gelir kaynağından elinden ilk alınanı, 1939 yılındaki dönüşümle Tayyare Piyangosudur. Cumhuriyetin kuruluşunun ilk 10 yılından itibaren bazı dini odakların öncülük ettiği dedikodu, iftira çabalarında T.H.K’nın piyangoda haksız kazanç elde ettiği söylentilerinin ortalıkta dolaşması ilginçtir. Siyasi iktidarın bunlardan etkilendiği de kabul gören iddialardır...  Zaman içinde T.H.K’nın elindeki diğer gelir kalemlerinde de çok ciddi kayıplar, artarak günümüzde son şeklini almıştır!

Daha önce basılmış olan eski tasarımlı piyango biletlerinin üzerine siyah baskı (sürşarj) yapılmış ve bunlar Tayyare Piyangosunun son, Milli Piyangonun ise ilk biletleri olarak geçiş dönemi biletleri adını almışlardı. Bugün kolleksiyonerler için çok değerli parçalardır...

Bu arada 1927-1977 yılları arasında T. Tayyare Cemiyeti, T. Hava Kurumu ile ilgili afişler ve yönetim M.P.İ’ne geçtikten sonra biletlerin hazırlanması, ünlü grafik-resim sanatçısı İhap Hulusi Güney tarafından yapılmıştır. Piyango biletleri başlangıçta resmi pul gibi hazırlansa da, M.P.İ yönetimi devraldıktan sonra tıpkı posta pullarında olduğu gibi o dönemin izleri sanatçı İhap Hulusi tarafından biletlere yansıtılmıştı: Örneğin erkekler takım elbiseli, kasketli bile olsalar kravatlı, kadın erkek, çocuk çağdaş giysileri, güleç yüzleriyle dinamik insan figürleri olarak biletlerde yer almışlardı. Kısaca Cumhuriyet’in görmek istediği bireyin görüntüsünü kullanarak, belleklere yerleştirerek yaygınlaşmasını sağlanmıştır. İhap Hulusi Tayyare ve Milli Piyango organizasyonları için toplam 45 yıl çalışmıştı...

Türk halkı o yıllarda hava yolculuğunun karaya göre çok daha avantajlı olduğunu bilmese de, piyango bileti satın alarak havacılık sektörünü desteklemekte oldukça gönüllü ve cömert davranmıştı…

Başvurulan Kaynaklar:

* Öncü Girişimciler (Şafak Altun-Elma Yayınevi, 2010)

* İstikbal Göklerin, Gökler Bizimdir (Oktay Verel CiltI-II –T .H.K. Yayını, 1985)

* İzmir Sanayi Mektebi (Gülnaz Koyuncu Yakın-Kendi yayını, İzmir 1997)

* Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Milliye Cemiyeti (Selahattin Özçelik-Türk Tarih Kurumu, 2000)

* Türk Havacılık Kronolojisi (Stuart Kline-Dönence, 2002)

* Türkiye’de Piyango Tarihi ve Milli Piyango İdaresi (Mete Tunçay-Milli Piyango İdaresi, 1993)

* Toplumsal Tarih Dergisi (Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, sayı:132, 2004)

* P Dünya Sanatı Dergisi (P Dergisi, sayı:41, 2006)

* Atlas Tarih (Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş, sayı:17, 2012)

* İhap Hulusi: Tasarımcının Bir Genç Sanatçı olarak Portresi (İhap Hulusi Görey - Yapı Kredi Yayınları, 2007)

* Cumhuriyeti Afişleyen Adam İhap Hulusi Görey 110 Yaşında (Ender Merter – Literatür Yayıncılık, 2008)

* Türk Hava Kurumu Gelir Kaynakları (Hakan Uzun-Çitad VI/15, 2007)

* Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye Cilt:II (Stefanos Yerasimos-Belge Yayınları, 1987)

* 19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam (Rauf Beyru-Literatür Yayınları, 2000)

* Cihan Harbine Doğru Türkiye (Parvus Efendi-Ayrıntı yayınları, 2013)

*Uçantürk Dergisi (Türk Hava Kurumu, Sayı:526, 2010)

*Karadeniz Tarihi web sitesi (Adnan Yıldız, Mart 2013)

* Milli Piyango İdaresi resmi web sitesi