İnsanlar binlerce yıldır anlamlandıramadıkları şeyleri doğaüstü güçlere atfederek onların gazabından korkmuşlar, metafizik açıklamalar bulmaya çalışmışlar ve uğursuzluktan korunmak için de çeşitli ritüeller üretmişlerdir... Örneğin salı gününü, 13’üncü cumayı, baykuşu, kara kediyi, solaklığı, ayna kırılmasını, vs. uğursuz farz etmişler; tavşan ayağını, at nalını, 4 yapraklı yoncayı, sarımsağı, akik ve ametist gibi taşları uğurlu sayarak bunlardan medet ummuşlardır. Bilimsel olanakların çok zayıf olduğu yüzlerce yıl öncesi için hoş görülecek bu tür yaklaşımların bugünkü dünyada yeri yoktur. Ama bugünkü dünyada da bazı otellerde 13. kat olmadığı gibi, Boeing imalâtı uçaklarda ve THY’nin de dahil olduğu bazı havayollarında 13. koltuk sırası yoktur. Japon uçaklarında 4 ve 9; İtalyan uçaklarında 17’nin lânetli sayılar olduğu inancı yüzünden bu sayılar kullanılmıyor. Çincede 4 ile ölüm sözcüğünün telâffuzu arasındaki benzerlik yüzünden bu rakam uğursuz olarak algılanıyor. Buna karşılık British Airways yetkilileri uçaklarında 13 numaralı koltuk sıralarının bulunduğunu ve hiçbir yolcunun bu koltuklarda oturmaktan kaçınmadığını açıkladı. Ama aynı İngilizlerin 2-3 kuşak önce 2. Dünya Savaşına katılan pilot dedeleri, zincir, fular, maskot gibi sağ kalmalarına ve uğur getireceğine inandıkları totemlerini titizlikle korumaktaydılar; bunların kaybolmaları ölüm fermanı gibi algılanıyordu. Stajyer pilotla uçmak da, savaşta vurulan bir pilotun kız arkadaşıyla gezmek de uğursuzluktu... Amerika’da da durum farklı değildi; John Steinbeck, bir nişancının savaş uçağı hangarında kaybolan madalyonunu bütün ekibin saatlerce nasıl aradığını anlatmıştı. Görülüyor ki, batıl inançlar ne kadar dışlanmaya çalışılsa da, uygar ülkelerde bile etkinliğini belirli ölçülerde sürdürmektedir.

13. Cuma gününün uğursuzluğu

1. Uruguay Hava Kuvvetlerine ait bir uçak,  1972 yılında Şili’ye Rugby takımı oyuncularını götürmekte idi. And Dağlarında bulut içinde alçalırken 4.200 metrelik bir tepeye çarptı ve 25 kişi öldü. Kurtulan yolcular, mahsur kaldıkları 72 gün içinde ölen arkadaşlarının etlerini yemek zorunda kaldılar. Büyük yankı yaratan trajik olay ‘Alive’ adıyla kitaplaştırıldı; olay 13 Ekim 1972 Cuma günü gerçekleşmişti.

2. Ay’a insanlı uçuş görevlerinin kod adı olan Apollo serisinde yapılan 7 uçuştan sadece Apollo 13’de ciddi sorun yaşanmış ve uzay aracının hizmet modülü patlamıştı (1970). Oksijen, enerji ve su yetersizliği ile soğuk yüzünden astronotlar ciddi yaşamsal riske girmiş, görev iptal edilerek Örümcek aracıyla Dünyaya maceralı biçimde dönmüşlerdi. Sonradan filmi çekilen bu olayın Apollo 13’ün başına gelmiş olması, 13’ün uğursuzluğuna inananlar için bir tesadüf değil, kanıt idi... 

Bunlar gibi başka örnekler de bulunabilir. Ama bu bâtıl inançlılar 13’üncü güne denk gelen binlerce başka cuma günlerinde neden benzeri olayların olmadığının yanıtını veremezler…

Uğursuzluk önyargısına psikolojik önlemler

ABD Hava Kuvvetlerinde bir F-106 filosunda iki uçağın havada çarpışması ve takip eden başka birkaç kaza sonrasında pilotlar, bu filoda kaderlerinin kötü yönde yazılı olduğuna dair karamsar vesveseler geliştirdiler. Bunun üzerine konunun psikolojik değerlendirilmesi için konsültasyon istendi. Uçuş doktorları ve psikiyatristler yaptıkları incelemeler sonunda, ‘bu olaylarda psikiyatriyi ilgilendiren bilimsel bir yön olmadığı’ şeklinde rapor verdi. Ama Komutanlık, (belki de psikolojik bir rahatlatma önlemi olarak) bu filoda bir ‘uğursuzluk ve moral problem’ olduğu kararına vararak, tüm pilotları başka üslere ve filolara dağıttı. Sonrasında (uğursuzluk büyüsü bozulduğundan olsa gerek!) kaza oranları belirgin biçimde düştü... 

NASA’da Uzay Mekiği (Shuttle) ekibi fırlatma günü poker oynar; gemi komutanı kazanmadan odadan çıkılmaz ve fırlatma prosedürü başlamazdı… Bunun bir ritüel olarak anlamı, komutanın kaybettiği her oyunda kötü şansını (üzerindeki uğursuzluğu) biraz daha tüketmesini sağlamaktı. Artık oyunda kazanmaya başlaması, kötü şanstan (uğursuzluktan) tamamen arındığı anlamına gelir ve uçuşa bu sırada çıkılmasının daha iyi olacağına inanılırdı...

Bir günah keçisi olarak uğursuzluk

Uğursuzluk, bazı kişisel hatalarla beceriksizliklerin günah keçisi olarak da kullanılır; futbolda direkten dönen peş peşe birkaç şut sonrası bir uğursuzluk olduğundan kimsenin kuşkusu kalmaz. (Hâlbuki topun kaleye gitmesi veya direğe çarpması; vuruş açısı, şiddeti, verilen falso ve rüzgâr gibi fiziksel etkenlere göre gerçekleşir.) Bir maçta Maradona’nın stattan ayrılmasından sonra Messi’nin gol atabilmesi, Arjantin Futbol Federasyonu Başkanı tarafından Maradona’nın uğursuz olduğuyla açıklanmıştı. Arsenal’li futbolcu Aaron Ramsey de ne zaman gol atsa, bir ünlü (Kaddafi, Steve Jobs, Usame Bin Ladin, Whitney Huston) ölmekte idi. Bazı ‘uğursuz’ kişilerin, kötü şans getirdiği inancı ile kumarhanelerde ücretli eleman olarak tutulup, iyi kazanan müşterilerin masasına gönderildiği hikâyeleri de vardır.

Uğursuzluk hikâyelerinin çoğu rastlantıların abartılmasıyla ortaya çıkar. Bunlar belki magazin okuyucularını eğlendiriyordur, ama olayın öznesi olan kişileri ürkütüyor ve birçok sıradan insanın kafasını da karıştırıyor olmalıdır. Bir pilotun zihni uğur veya uğursuzluk getiren unsurlarla dolu ise, uçuşta operasyonel kararlarını doğru vermesinin önünde ciddi engeller var demektir.

2014 yılının 8 Mart gününde Hint Okyanusunda kaybolan ve aynı yılın 17 Temmuz günü de Ukrayna üzerinde vurularak düşürülen 2 Malezya uçağı kazalarında toplam 534 kişi ölmüştü. Malezya Havayollarının 1977 yılında (37 yıl öncesinde) bir uçak kaçırma olayı ve sonraki yıllardaki 3 kazası da eklenince, şirkette bir uğursuzluk mu olduğu spekülasyonları yapıldı... Böyle yorumlar, bu ve benzeri yerlerdeki şirket patronlarını veya ulusal havacılık otoritelerini çok rahatlatıyor olsa gerektir. Çünkü kazaların gerçek nedenlerinin incelenmemesi ve sorunu doğaüstü güçlere yıkarak sorumluların aranmamasıyla sonuçlanır.

Uğursuzluğa karşı önlemler!

İnsanlar uğursuzluk getirsin diye düşmanlarına büyü yaptıkları gibi, uğursuzlukları def etmek ve iyi kader için de uğurlu sayılara, kötü ruhları kovan ve kem gözlerden sakındıran mavi nazar boncuğu gibi sembollere umut bağlamışlardır. Dünyanın birçok yerinde kaza, belâ ve nazarlardan koruduğuna inanılan dualar okunur; ritüeller uygulanır. ‘Uçuş Korkusu’ romanının yazarı Erica Jong, kitabında uğursuzluğu def etmek amacıyla uyguladığı kendi ritüellerini şu cümleleriyle makaraya alır: “Uçakları havada tutan şey, benim ve annemin insanüstü çabalarıdır... Uçağın düşmesini önlemek için, önce sol ayağımı mı yoksa sağ ayağımı mı atmam gerekiyor?...”

Brezilya’da TAM havayolu şirketi, Jucelino Nobrega da Luz adlı falcının felâket öngörüsünü ciddiye aldı. Prenses Diana’nın ve F1 pilotu Ayrton Senna’nın ölümünü tahmin ettiği söylenen Brezilyalı Luz, TAM Havayollarına ait JJ3720 sefer sayılı uçağın motor türbinlerinde bir sorun çıkacağını ve 26 Kasım 2014 günü Sao Paulo kentindeki Paulista Caddesindeki bir binaya çarpacağını iddia etti. Bunun üzerine havayolları şirketi uçağın uçuş numarasını JJ47732 olarak değiştirdi; belki de bu nedenle (!) uçakta motor arızası olmadı ve bir binaya da çarpmadı... Tümüyle bilimdışı olan bu söylentiler, uçağa yolcu olarak binecek bâtıl inançları olan sıradan insanlarda ve bazı uçuş ekiplerinde tedirginlik yaratmaktadır.